رفاه، از شعار تا واقعیت

رفاه برای همگان واژه ای نام آشناست. مروری بر تاریخ جوامع سنتی و مدرن ضرورت این مهم و تلاش برای حصول درجات بالاتری از آن را نمایان می سازد. این تلاش ها از جنگ برای تصاحب زمین های جدید در تاریخ پیشین تا پایه گذاری بیمه های تأمین اجتماعی در عصر مدرن، از سطوح فردی تا سطوح گروهی گسترده است. اما این لغت در ادبیات علمی به چه معناست؟ آیا می توان معیاری برای اندازه گیری آن یافت؟ روش های بهبود چیست و مسئولیت ایجاد بر عهده چه کسانی است؟ سهم عواملی چون سلامت، درآمد و... در رفاه فرد و جامعه به چه میزان است؟

اندیشمندان و مراجع علمی تعاریف متفاوت و بعضاً متناقضی از رفاه را بیان نموده اند. این تعاریف از سطوح ابتدایی ‘تأمین نیازهای اولیه’ تا درجات متعالی ‘ سعادت و خوشبختی’ را شامل می شوند. در این میان افرادی چون برنارد ماندویل ، ویلفردو پارتو اقتصاددان ایتالیایی و آرتور پیگو بیش از سایرین به این مفهوم پرداختند تا جایی که پارتو را امروز پدر علم اقتصاد رفاه جدید می دانند. اگرچه هر یک از این تعاریف از زاویه ای متفاوت به موضوع رفاه پرداخته است با این وجود برخی عوامل مانند بهداشت و سلامت فردی و اجتماعی را می توان وجوه اشتراک و اساس تعریف و سنجش رفاه دانست.

دو جنبه مهم رفاه شامل رفاه عینی و رفاه ذهنی می باشد. رفاه عینی عبارت است از: قدرت خرید و توانایی در کسب تسهیلات و امکانات زندگی که به منظور محاسبه پذیر شدن، آن را مترداف با بهره مندی یا مطلوبیت در نظر می گیرند. شاخص های عینی غالباً سطح درآمد، تغذیه، امکانات بهداشتی و سلامت می باشند. رفاه ذهنی که در حوزه روان شناسی و جامعه شناسی قابل مطالعه است، چگونگی ارزیابی افراد از زندگی خود تعریف می شود.

بررسی تاریخ جوامع نشان می دهد که این مفهوم در ابتدا بر وضعیت اقتصادی افراد تأکید داشت اما در دهه ۱۹۶۰ جنبش بیانگرهای اجتماعی ، رفاه را مفهومی چندبعدی معرفی کرد. در دهه ۱۹۹۰ اندیشمندان متعددی بر این نظر توافق کردند که وضعیت یک جامعه را نمی توان تنها از طریق درآمد ملی و شاخص هایی چون تولید ناخالص داخلی بررسی نمود. مطالعات بسیار تائید می کنند که رشد اقتصادی بیشتر کشورها به استاندارد زندگی بالاتر منجر نمی شود. در همین راستا در سال ۲۰۰۵ واحد اطلاعاتی اکونومیست ‘شاخص کیفیت زندگی’ را معرفی نمود که از ۹ عامل زیر تشکیل می شود:
۱- تعالی مادی
۲- سلامتی
۳- ثبات سیاسی و امنیت
۴- زندگی خانوادگی
۵- زندگی اجتماعی
۶- اقلیم و جغرافیا
۷- امنیت شغلی
۸- آزادی سیاسی
۹- برابری جنسیتی
طبق بررسی انجام شده در سال ۲۰۰۵ میلادی، در میان کشورهای جهان جمهوری ایرلند، سوئیس و نروژ به ترتیب با نمره های ۸.۳۳۳، ۸.۰۶۸، ۸.۰۵۱ از ۱۰ نمره بالاترین شاخص کیفیت زندگی را به دست آوردند. در این مطالعه کشور ایران با امتیاز ۵.۳۴۳ در رتبه ۸۸ قرار گرفت. در ادامه بررسی وضعیت رفاهی کشورها در سال ۲۰۱۰ میلادی، رتبه ایران با سقوط ۶۲ پله ای به رتبه ۱۵۰ رسید که دلیل اصلی آن رشد ۷۱درصدی هزینه زندگی عنوان شده است. هم چنین گزارش سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، بهداشت و درمان را پس از مسکن دومین هزینه اصلی خانوارهای ایرانی می داند.

نکته قابل تأمل در این ارزیابی، رتبه کشورهایی می باشد که اگرچه تولید ناخالص داخلی و سرانه درآمد بالایی ندارند اما از سطح رفاه مطلوبی برخوردارند که نشان می دهد رفاه فردی و اجتماعی تنها با افزایش درآمد حاصل نمی گردد و می توان عوامل و راهکارهای دیگری را نیز مؤثر دانست.

کشور ایران اگرچه در رتبه بندی تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۵ جایگاه ۶۵ را کسب نمود لیکن از نظر شاخص کیفیت زندگی در رتبه ۸۸ قرار گرفت که بر ضرورت رشد کیفیت زندگی را در سایر زمینه های تأثیرگذار تأکید می کند. حال موضوعی که به عنوان یک دغدغه فردی و اجتماعی مطرح می شود آن است که شعار بهبود سطح رفاه که از دیرباز برای ایرانیان آشناست چگونه به واقعیت تبدیل خواهد شد؟ آیا می توان بر اساس الگوهایی چون پارتو عاملی را یافت که بتواند با کوچک ترین تغییر بیشترین اثر را در این شاخص مهم زندگی ایجاد نماید؟

خریدن رفاه به صرفه نیست!

قیاس نام آشنای ''علم بهتر است یا ثروت؟'' دیریست که جای خود را در میان سطوح مختلف تعاملات فردی و میان فردی باز کرده است. پرسشی که شاید اگرچه در بدو امر موضوعی ثابت برای انشاهای دوران تحصیل بود اما هرچه که سن و سال رشد می کند به دغدغه ای اصلی در تصمیم گیری های سرنوشت ساز افراد بدل می شود. قیاسی که در بسیاری موارد شانه به شانه ی علاقه مندی رقابت می کند و رنگش را در ترک زودهنگام تحصیلات، عدم اقبال به مهارت های علمی، کاهش سواد نیروی انسانی، رشد فزاینده خروج نخبگان کشور و ده ها عامل دیگر نشان می دهد. به تعبیر کریس آرگریس شخصیت برجسته حوزه مدیریت و نظریه پرداز اجتماعی قرن اخیر افراد اگرچه ممکن است در سطح نظریه های مورد حمایت خود علم را انتخاب کنند اما زمانی که به مرحله اقدام می رسند نظریه های مورد استفاده جایگاهی به مراتب والاتر را برای ثروت انتخاب می نماید.

سیری در تاریخ فردی و اجتماعی بیانگر این مهم است که از دیرباز منشا اصلی رفاه و آسایش در نظر افراد ثروت و تمکن مالی بوده است که در گذشته خود را با دارایی چون اراضی و احشام و خدوم نشان می داد و امروز در سرمایه های مسکوت بانکی متبلور است. قدرت و مقبولیت و آسایشی که سالیان دراز پیش چشم پدران نسل های ما به واسطه ثروت و مکنت رژه روی می کرد امروز رد پایش را در پیروزی این قیاس به نفع ثروت نشان می دهد. از این روست که پاسخی نامرئی در ذهن عموم افراد جامعه به علت این انتخاب داده می شود؛ آری با ثروت می توان رفاه را خرید.

سالیان دراز متاثر از همین نگرش در مطالعات علمی و تحقیقات میدانی معیار سنجش رفاه یک کشور محاسبه متوسط درآمد هر فرد در جامعه در نظر گرفته می شد اگرچه مشاهدات واقعیت دیگری را نشان می دهد. بررسی سایر مطالعات و آمارها همبستگی ثروت و رفاه در معنای علمی را بارها زیر سوال برده است. کشورهایی که با سرانه درآمد پایین از نرخ بالای شادی به عنوان یکی از عوامل امروزی ارزیابی رفاه برخوردار بوده و در مقابل ملل غنی از ثروت که از آمار بالای خودکشی رنج می برند.

در همین راستا، اکونومیست تصمیم به معرفی شاخص کیفیت زندگی (QLI) گرفت که با مبانی قبلی سنجش متفاوت است. برای درک این تفاوت می توان به مقایسه GDP و QLI پرداخت. در نمودار شماره ۱، تولید ناخالص داخلی ۱۱۱ کشور با شاخص کیفیت زندگی آنان آورده شده است.

رسیدن به رفاه وسیله است

در مقالات پیشین به تشریح مفهوم و معنای رفاه پرداخته شد و تلاش گردید تا تفاوت برداشت عوامانه این لغت با تعاریف دقیق جامعه شناسانه و علمی آن آشکار گردد. اکنون می دانیم که رفاه از ۹ عاملی تشکیل می گردد که برخلاف باورهای مرسوم، سرانه درآمد در اغلب موارد عامل اصلی اثرگذار نمی باشد. اگر تا دیروز بر آن بودیم که بکوشیم صرفا پول بر روی پول بگذاریم و اندوخته های خود را رشد دهیم حال دریافتیم که به میزانی که از عوامل موثر دیگر غافل می شویم بیشتر از احساس رفاه فاصله می گیریم. برای روشن تر شدن امر بهتر است این سوال را از خود پرسیم که آیا هدف رسیدن به رفاه است یا رفاه صرفا وسیله ای برای نیل به احساسی دیگر است؟ و یا حتی پا را یک قدم فراتر نهیم و بپرسیم میان رفاه و احساس خوشبختی کدام یک را باید برگزید؟

در ابتدای امر لازم است تا مشابه رفاه، تعریفی دقیق از خوشبختی ارائه نماییم. از بدو تاریخ تا به امروز اندیشمندان و فلاسفه در تلاش بوده اند تا معنایی جامع و قابل سنجش برای این واژه بیابند. ارسطو خوشبختی را ارضای حداقل دو بعد هِدونیا به معنی لذت و اودایمونیا به معنای زندگی مطلوب می داند. دکتر مارتین سِلیگمان روانشناس آمریکایی و خالق نطریه مشهور درماندگی خود آموخته شده عنصر تعهد را نیز به تعریف فوق اضافه می نماید. دانشمندان با تجمیع این ابعاد اصطلاح علمی ‘احساس ذهنی بهزیستی’ را خلق نمودند. این اصطلاح به معنای ارزیابی ذهنی و عملی هر فرد از زندگی خویش است. بدین ترتیب SWF ترکیبی از رضایت از زندگی و احساس کامیابی است. در ادامه تکامل توصیف خوشبختی عنصری نام آشنا مورد توجه مراجع علمی و نظریه پردازان این حوزه قرار گرفت. عنصری که امروز محوریت ارزیابی ها، سیاست گذاری ها و تصمیم گیری هاست.

در سال ۲۰۱۲ اولین گزارش ‘شادی’ عنصر کلیدی خوشبختی در ماه آوریل منتشر گردید. این گزارش بر مبنای سه پارامتر اصلی متغیر های اقتصادی، عوامل اجتماعی و سلامتی (جسمی و روحی) خوشبختی کشورهای جهان را مورد سنجش قرار داد. در آخرین گزارش در سال ۲۰۱۷، مهمترین عامل تاثیرگذار در شادی افراد و در سطح کلان آن جامعه، سلامت روان بوده است. این در حالی است که سلامت روان همبستگی بالایی با سلامتی جسمی نیز دارد.

گرچه هنوز در بسیاری از کشور ها سلامت جسمی از مهمترین عوامل است اما براساس این گزارش، نقش سلامت روانی پررنگ تر می باشد.

در این گزارش، کشورهای نروژ، دانمارک، ایسلند و سوئیس رتبه های اول تا چهارم شادترین کشورهای جهان را به خود اختصاص دادند. کشور ایران در رتبه ۱۰۸ دنیا قرار گرفت که اگر نقش عامل سرانه درآمد که غالب آن حاصل از درآمد نفتی است را بکاهیم در سایر پارامترها رتبه ای پایین تر نیز خواهیم داشت و نگران کننده تر آنکه مهمترین عامل این جایگاه نزول شاخص سلامتی در جامعه بوده است.

موضوع جالب توجه دیگر تغییرات شادی در سال ۲۰۱۶ نسبت به سال ۲۰۰۷ است که ایران با کاهش ۰.۶ در رتبه ۱۱۲ تغییرات دنیا قرار گرفته است که با نگاه به کشورهای اطراف ایران در این لیست نظیر روآندا، یمن و ونزوئلا می توان به عمق آسیب پیش رو پی برد.

به نظر می رسد اصلی ترین موضوعی که باید در اولویت سیاست گذاری ها و تصمیم گیری های فردی و کلان جامعه قرار گیرد تا کیفیت زندگی در کشور ارتقا یابد توجه به وضعیت سلامتی در هر دو بعد روحی و جسمانی است که همتی اجتماعی را طلب می کند.

حال سوال اصلی آنست که با توجه به مشکلات موجود در کشور، برنامه و مکانیزم ارتقاء سطح سلامت در جامعه چیست؟